Osmanlı boğazlar sorunu nedir ve tarihsel önemi nedir?

Osmanlı Boğazlar Sorunu, Osmanlı İmparatorluğu döneminde İstanbul ve Çanakkale boğazlarının hukuki statüsü, kontrolü ve uluslararası geçişlerle ilgili yaşanan siyasi ve askeri anlaşmazlıkları ifade eder. Bu sorun, özellikle 19. yüzyılda Osmanlı Devleti'nin zayıflaması ve büyük güçlerin (Rusya, İngiltere, Fransa gibi) bölgedeki çıkarları nedeniyle önem kazanmıştır. Boğazlar, stratejik konumuyla Karadeniz'i Akdeniz'e bağlayan kritik bir suyolu olduğundan, ticaret ve askeri hareketlilik açısından büyük öneme sahipti. Sorunun temelinde, boğazlardan geçişlerin kimin kontrol edeceği, hangi koşullarda yabancı gemilere izin verileceği ve uluslararası antlaşmalarla bu durumun nasıl düzenleneceği yatmaktadır.

Osmanlı İmparatorluğu, boğazları geleneksel olarak kapalı bir deniz olarak görüyor ve yabancı savaş gemilerinin geçişini kısıtlayarak güvenliğini sağlamaya çalışıyordu. Ancak, 19. yüzyılda Avrupa'daki güç dengeleri değiştikçe, boğazlar uluslararası bir mesele haline geldi. Önemli dönüm noktaları şunlardır:

• 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması: Osmanlı-Rus savaşı sonrasında imzalanan bu antlaşma, Rus ticaret gemilerine boğazlardan serbest geçiş hakkı tanıdı ve Rusya'nın bölgedeki etkisini artırdı.
• 1841 Londra Boğazlar Sözleşmesi: Bu sözleşme, boğazların barış zamanında tüm yabancı savaş gemilerine kapalı olmasını öngördü ve Osmanlı'nın boğazlar üzerindeki egemenliğini uluslararası düzeyde tanıdı. Ancak, Osmanlı'nın zayıflığı nedeniyle bu durum büyük güçlerin müdahalesine açık hale geldi.
• 1856 Paris Antlaşması: Kırım Savaşı sonrasında imzalanan bu antlaşma, boğazların tarafsızlığını pekiştirdi ve Osmanlı'nın toprak bütünlüğünü garanti altına aldı, ancak Rusya'nın boğazlara yönelik tehdidi devam etti.
• I. Dünya Savaşı ve Sonrası: Osmanlı'nın savaşta yenilmesiyle, boğazlar İtilaf Devletleri tarafından işgal edildi. 1923 Lozan Antlaşması'yla boğazlar silahtan arındırıldı ve uluslararası bir komisyonun kontrolüne bırakıldı, ancak bu durum Türkiye'nin güvenlik endişelerini tam olarak karşılamadı.
• 1936 Montrö Boğazlar Sözleşmesi: Türkiye Cumhuriyeti'nin girişimleriyle imzalanan bu sözleşme, boğazlar üzerinde Türkiye'nin tam kontrolünü sağladı ve barış zamanında ticaret gemilerine serbest geçiş hakkı tanırken, savaş gemilerinin geçişini kısıtlayarak Türkiye'nin güvenliğini güvence altına aldı. Bu sözleşme, günümüzde hala geçerliliğini korumaktadır.

Osmanlı boğazlar sorunu, sadece bir bölgesel anlaşmazlık olmanın ötesinde, uluslararası ilişkileri şekillendiren kritik bir unsurdur. Tarihsel önemi şu noktalarda öne çıkar:

• Stratejik ve Ekonomik Önem: Boğazlar, Avrupa ve Asya arasındaki ticaret yollarının kalbinde yer alır, bu da onları küresel ekonomi ve enerji nakli için hayati hale getirir. Kontrolü, büyük güçlerin hegemonya mücadelesinde önemli bir faktördü.
• Uluslararası Dengeleri Etkilemesi: Sorun, Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküş sürecini hızlandırdı ve Avrupa'daki güç dengelerini değiştirdi. Örneğin, Rusya'nın boğazlara erişim arayışı, Kırım Savaşı gibi çatışmalara yol açtı.
• Türkiye Cumhuriyeti'nin Egemenliği: Montrö Sözleşmesi, Türkiye'nin bağımsızlığını pekiştirerek, boğazlar üzerinde tam kontrol sağladı ve bu, modern Türkiye'nin uluslararası arenada saygınlık kazanmasına katkıda bulundu.
• Barış ve Güvenlik Açısından: Boğazların düzenlenmesi, bölgesel istikrarı sağlamada kilit rol oynadı. Özellikle Soğuk Savaş döneminde, Karadeniz'deki askeri dengeleri korumak için Montrö Sözleşmesi önemli bir araç oldu.

Özetle, Osmanlı boğazlar sorunu, tarih boyunca emperyal çıkarlar, ulusal egemenlik ve uluslararası hukuk arasındaki gerilimi yansıtan bir örnektir. Günümüzde bile, boğazların stratejik değeri, Türkiye'nin dış politikasında ve küresel enerji güvenliğinde önemli bir yer tutmaktadır.