Lozan'daki boğazlar sorunu ne anlama geliyor?

Lozan Antlaşması, 24 Temmuz 1923'te imzalanan ve Türkiye Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını uluslararası alanda tanıyan bir barış antlaşmasıdır. Bu antlaşmanın önemli maddelerinden biri de "Boğazlar Sorunu" olarak adlandırılan konuydu. Boğazlar Sorunu, İstanbul ve Çanakkale boğazlarının statüsü, yönetimi ve güvenliği ile ilgiliydi. Osmanlı İmparatorluğu döneminden kalan bu mesele, Lozan'da çözülmeye çalışılmıştır.

Boğazlar, tarih boyunca stratejik ve ekonomik önemi nedeniyle uluslararası çekişmelere konu olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu, boğazları kontrol ederek Karadeniz'e erişimi düzenliyordu. Ancak, 19. yüzyılda imzalanan antlaşmalar (örneğin, 1841 Londra Boğazlar Sözleşmesi) ile boğazlar uluslararası bir statü kazandı ve Osmanlı'nın egemenliği sınırlandırıldı. I. Dünya Savaşı sonrasında imzalanan Sevr Antlaşması, boğazları tamamen uluslararası bir komisyona bırakarak Türk kontrolünü zayıflatmıştı. Türk Kurtuluş Savaşı'nın ardından Lozan'da bu durum yeniden ele alındı.

Lozan Antlaşması'nın Boğazlarla ilgili hükümleri, özel bir "Boğazlar Sözleşmesi" ile belirlendi. Bu sözleşmeye göre:

• Boğazlar, "uluslararası bir komisyon" tarafından yönetilecekti. Bu komisyon, Türkiye'nin de dahil olduğu çeşitli devletlerden oluşuyordu ve boğazlardan geçişleri denetliyordu.
• Boğazların her iki yakası askerden arındırılmış bölge ilan edildi, yani Türkiye bu bölgelerde askeri tahkimat kuramıyor veya asker bulunduramıyordu. Bu, Türkiye'nin güvenlik endişelerini artıran bir maddeydi.
• Ticaret gemilerine boğazlardan serbest geçiş hakkı tanındı, ancak savaş gemileri için belirli kısıtlamalar getirildi. Örneğin, Karadeniz'e kıyısı olmayan devletlerin savaş gemileri, tonaj sınırlamalarına tabi tutuldu.

Bu düzenlemeler, Türkiye'nin boğazlar üzerindeki egemenliğini kısıtlayıcı nitelikteydi ve uluslararası denetimi ön planda tutuyordu. Türk heyeti, özellikle Mustafa Kemal Atatürk'ün liderliğinde, bu durumu geçici bir çözüm olarak kabul etti, çünkü o dönemde Türkiye'nin uluslararası konumu henüz tam olarak güçlenmemişti.

Boğazlar Sorunu, Lozan'da çözülmüş gibi görünse de aslında Türkiye için tam bir başarı değildi. Bu sorunun anlamı şu şekilde özetlenebilir:

• Egemenlik Kaybı: Türkiye, boğazlar üzerindeki tam kontrolünü kaybetti ve uluslararası bir komisyona yetki devretmek zorunda kaldı. Bu, milli egemenlik ilkesiyle çelişiyordu.
• Güvenlik Endişeleri: Boğazların askerden arındırılması, Türkiye'yi savunmasız bırakıyordu. Özellikle, II. Dünya Savaşı öncesinde Avrupa'daki gerilimler arttıkça, bu durum Türkiye için bir tehdit oluşturdu.
• Geçici Çözüm: Lozan'daki boğazlar rejimi, Türk diplomasisi tarafından "zaman kazanma" stratejisi olarak görüldü. Türkiye, güçlendikten sonra bu statüyü değiştirmeyi hedefledi.

Nitekim, 1936 yılında Montrö Boğazlar Sözleşmesi imzalandı ve Lozan'daki boğazlar rejimi sona erdi. Montrö Sözleşmesi ile Türkiye, boğazlar üzerinde tam kontrolü geri kazandı, uluslararası komisyon kaldırıldı ve askeri kısıtlamalar hafifletildi. Bu, Türk dış politikasında önemli bir diplomatik zafer olarak kabul edilir.

Lozan'daki boğazlar sorunu, Türkiye'nin bağımsızlık mücadelesinde karşılaştığı zorlukları yansıtan bir örnektir. Başlangıçta kısıtlayıcı olsa da, bu düzenleme sayesinde Türkiye, uluslararası arenada tanınmış ve zamanla güçlenerek Montrö Sözleşmesi ile tam egemenliğini tesis etmiştir. Boğazlar sorunu, tarihsel süreçte Türkiye'nin diplomasi ve milli çıkarlarını koruma becerisinin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir.