Lozan'da boğazlar meselesi nasıl halledildi?

Lozan Antlaşması'nın bir parçası olarak 24 Temmarih 1923'te imzalanan "Boğazlar Sözleşmesi", Türk Boğazları'nın (İstanbul ve Çanakkale Boğazları) statüsünü düzenleyen uluslararası bir anlaşmadır. Bu sözleşme, Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki kapitülasyon benzeri düzenlemeleri kaldırarak Türkiye'nin egemenlik haklarını kısmen tanımış, ancak Boğazlar üzerinde tam kontrol sağlamamıştır. Sözleşme, Boğazların barış ve savaş zamanındaki geçiş rejimini belirlemiş ve uluslararası bir komisyonun denetimine tabi kılmıştır.

Lozan Boğazlar Sözleşmesi'ne göre, Boğazlar silahtan arındırılmış bölge ilan edilmiş ve askerî tahkimat yasaklanmıştır. Geçiş rejimi şu şekilde düzenlenmiştir:

• Barış zamanında: Tüm sivil ve askerî gemilere açık olacak, geçişler serbest ancak uluslararası komisyonun gözetiminde gerçekleşecektir.
• Savaş zamanında: Türkiye tarafsız ise tüm gemilere açık; Türkiye savaşan taraf ise tarafsız gemilere açık, düşman gemilerine kapalı olacaktır.

Bu düzenlemeler, Türkiye'nin güvenlik endişelerini tam olarak karşılamamış, Boğazlar üzerindeki kontrolünü sınırlandırmıştır. Özellikle, Boğazlar Komisyonu'nun varlığı (Türkiye dahil üye devletlerden oluşan) egemenlik hakları üzerinde bir kısıtlama olarak görülmüştür.

Lozan Boğazlar Sözleşmesi, 1936'da imzalanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile büyük ölçüde değiştirilmiştir. Değişikliğin nedenleri arasında, Türkiye'nin artan uluslararası prestiji, II. Dünya Savaşı öncesi değişen güç dengeleri ve Lozan'ın getirdiği kısıtlamaların Türkiye'nin güvenliğini zayıflatması yer almaktadır. Montrö Sözleşmesi ile:

• Boğazlar Komisyonu kaldırılarak kontrol tamamen Türkiye'ye devredilmiştir.
• Boğazların silahtan arındırılması kaldırılmış, Türkiye'nin askerî tahkimat yapmasına izin verilmiştir.
• Geçiş rejimi Türkiye'nin lehine yeniden düzenlenmiş, özellikle savaş gemilerinin geçişinde kısıtlamalar getirilmiştir.

Montrö, Türkiye'nin Boğazlar üzerindeki egemenliğini pekiştirmiş ve günümüzde de geçerli olan temel hukuki çerçeveyi oluşturmuştur.

Lozan Boğazlar Sözleşmesi, Türkiye'nin bağımsızlık mücadelesinde önemli bir adım olmakla birlikte, Boğazlar konusunda tam egemenlik sağlayamamıştır. Bu sözleşme, uluslararası dengeler göz önünde bulundurularak hazırlanmış ve Montrö Sözleşmesi ile revize edilmiştir. Günümüzde Boğazların statüsü, Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile belirlenmekte olup, Türkiye'nin ulusal güvenliği ve bölgesel istikrar açısından hayati önem taşımaktadır.