Boğazlar uluslararası sorun haline hangi anlaşma ile gelmiştir?

Boğazların uluslararası bir sorun haline gelmesi, tarihsel süreçte birden fazla anlaşmayla ilişkilendirilebilse de, en belirgin ve kalıcı düzenlemeyi sağlayan anlaşma Montrö Boğazlar Sözleşmesi'dir. Bu sözleşme, Türkiye'nin Boğazlar üzerindeki egemenliğini pekiştirirken, uluslararası deniz trafiğini düzenleyerek bölgesel ve küresel bir önem kazanmıştır. Aşağıda, bu sürecin detaylarını ve anlaşmanın arka planını bulabilirsiniz.

Boğazlar (İstanbul ve Çanakkale Boğazları), coğrafi konumu nedeniyle tarih boyunca stratejik bir öneme sahip olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu döneminde Boğazlar üzerinde tam kontrol bulunuyordu, ancak 19. yüzyılda uluslararası müdahaleler artmıştır. Özellikle:

• 1841 Londra Boğazlar Sözleşmesi: Osmanlı İmparatorluğu'nun barış zamanında Boğazları yabancı savaş gemilerine kapalı tutmasını öngören ilk uluslararası anlaşmadır. Bu, Boğazların uluslararasılaşma sürecinin başlangıcı olarak görülebilir.
• 1923 Lozan Antlaşması: Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşuyla imzalanan bu antlaşma, Boğazların silahsızlandırılmasını ve uluslararası bir komisyon tarafından yönetilmesini öngörüyordu. Bu, Boğazları doğrudan bir uluslararası sorun haline getirmiş, ancak Türkiye'nin egemenlik haklarını kısıtlamıştır.

Bu anlaşmalar, Boğazların uluslararası bir mesele olarak tartışılmasına zemin hazırlamıştır.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 20 Temmuz 1936'da İsviçre'nin Montrö kentinde imzalanmış ve Türkiye'nin Boğazlar üzerindeki kontrolünü artıran bir dönüm noktası olmuştur. Bu sözleşme, Lozan Antlaşması'nın Boğazlarla ilgili hükümlerini değiştirerek:

• Türkiye'ye Boğazları silahlandırma ve savunma hakkı tanımıştır.
• Uluslararası deniz trafiğini düzenleyen kurallar getirmiş, barış ve savaş zamanında geçiş rejimini belirlemiştir.
• Karadeniz'e kıyısı olan ve olmayan devletlerin savaş gemileri için farklı kısıtlamalar öngörmüştür.

Sözleşme, Boğazları kalıcı bir uluslararası sorun haline getirmiş, çünkü taraflar arasında zaman zaman anlaşmazlıklara yol açmıştır. Örneğin, Soğuk Savaş döneminde ve günümüzde, bölgedeki gerilimler sırasında sözleşmenin uygulanması tartışma konusu olmuştur.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi, hâlâ yürürlükte olan ve Boğazların uluslararası statüsünü belirleyen temel belgedir. Bu sözleşme sayesinde:

• Türkiye, Boğazlar üzerinde egemenlik haklarını korurken, uluslararası toplumun çıkarlarını da dengelemektedir.
• Bölgedeki barış ve istikrarın sürdürülmesine katkıda bulunmuş, ancak zamanla değişen jeopolitik koşullar nedeniyle yeniden tartışılmaktadır.

Sonuç olarak, Boğazların uluslararası bir sorun haline gelmesi sürecinde Montrö Boğazlar Sözleşmesi en kritik anlaşmadır ve bu statüyü günümüze kadar taşımıştır.