Boğazlar sorunu tarihsel olarak ne anlama geliyor?

Boğazlar Sorunu, tarihsel olarak İstanbul ve Çanakkale Boğazları'nın hukuki statüsü, kontrolü ve uluslararası deniz trafiğine açıklığı konusunda ortaya çıkan siyasi ve stratejik tartışmaları ifade eder. Bu sorun, Osmanlı İmparatorluğu'nun zayıflaması ve Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşu sürecinde önemli bir uluslararası mesele haline gelmiştir. Boğazlar, coğrafi konumu itibarıyla Karadeniz'i Akdeniz'e bağlayan kritik bir suyolu olduğundan, tarih boyunca ticaret, askeri ve jeopolitik çıkarların odak noktası olmuştur. Sorunun temelinde, boğazlardan geçişin kimin kontrol edeceği ve hangi koşullarda serbest olacağı yatmaktadır.

Boğazlar Sorunu'nun kökeni Osmanlı dönemine dayanır, ancak modern anlamda 19. yüzyılda şekillenmiştir. Önemli dönüm noktaları şunlardır:

• 1841 Londra Boğazlar Sözleşmesi: Osmanlı İmparatorluğu'nun barış zamanında boğazları yabancı savaş gemilerine kapalı tutmasını öngören ilk uluslararası anlaşmadır. Bu, Avrupa güçlerinin boğazlar üzerindeki etkisini artırmıştır.
• 1923 Lozan Antlaşması: Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşuyla birlikte imzalanan antlaşma, boğazların silahsızlandırılmasını ve uluslararası bir komisyon tarafından yönetilmesini öngörmüştür. Bu, Türkiye'nin egemenlik haklarını kısıtlayıcı bir düzenleme olarak görülmüştür.
• 1936 Montrö Boğazlar Sözleşmesi: Türkiye'nin diplomatik çabaları sonucu imzalanan bu sözleşme, boğazların kontrolünü Türkiye'ye devretmiş ve geçiş rejimini detaylandırmıştır. Montrö, Türkiye'ye boğazlarda tam egemenlik sağlamış ve barış zamanında ticaret gemilerine serbest geçiş, savaş gemilerine ise kısıtlamalar getirmiştir. Bu sözleşme, günümüzde hala geçerliliğini korumaktadır.

Boğazlar Sorunu, yalnızca Türkiye için değil, uluslararası toplum için de stratejik öneme sahiptir. Karadeniz'e kıyısı olan ülkeler (Rusya, Ukrayna, Romanya gibi) için boğazlar, deniz ticareti ve güvenlik açısından hayati bir geçittir. Örneğin, Rusya'nın sıcak denizlere erişim ihtiyacı tarihsel olarak boğazlar üzerinden şekillenmiştir. Ekonomik açıdan, boğazlar dünya petrol ve tahıl ticaretinde önemli bir rota olarak işlev görür; her yıl binlerce gemi buradan geçerek küresel tedarik zincirine katkıda bulunur. Sorunun çözülmemesi durumunda, bölgesel gerilimler ve uluslararası çatışmalar riski artabilirdi. Montrö Sözleşmesi, bu riski dengeleyerek istikrar sağlamıştır.

Günümüzde Boğazlar Sorunu, Montrö Sözleşmesi çerçevesinde çözülmüş olsa da, jeopolitik gelişmeler (örneğin, Karadeniz'deki askeri faaliyetler veya enerji projeleri) nedeniyle zaman zaman gündeme gelmektedir. Türkiye, sözleşmeyi uygulayarak boğazların güvenliğini ve tarafsızlığını korumaktadır. Bu, Türkiye'nin bölgesel bir güç olarak konumunu pekiştirmiş ve uluslararası hukuktaki rolünü vurgulamıştır. Ayrıca, boğazların çevresel ve güvenlik tehditleri (örneğin, deniz kazaları veya terör riskleri) modern dönemde yeni zorluklar doğurmaktadır. Sonuç olarak, Boğazlar Sorunu tarihsel olarak egemenlik, uluslararası işbirliği ve stratejik denge kavramlarını yansıtan bir örnek teşkil etmektedir.