Boğazlar sorunu nedir ve sonuçları nelerdir?

Boğazlar Sorunu, tarihsel olarak İstanbul ve Çanakkale Boğazları'nın hukuki statüsü, kontrolü ve uluslararası deniz trafiğine açıklığı konusunda ortaya çıkan siyasi ve stratejik anlaşmazlıkları ifade eder. Bu sorun, özellikle Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde ve Türkiye Cumhuriyeti'nin erken yıllarında yoğunlaşmıştır. Boğazlar, Karadeniz'i Akdeniz'e bağlayan kritik bir su yolu olarak hem ticari hem de askeri açıdan büyük öneme sahiptir. Sorunun temelinde, büyük güçlerin (Rusya, İngiltere, Fransa gibi) bölgedeki çıkarları ile Türkiye'nin egemenlik hakları arasındaki çatışma yatar. Önemli antlaşmalar ve düzenlemelerle şekillenen bu süreç, Montrö Boğazlar Sözleşmesi (1936) ile nispeten istikrara kavuşmuştur.

Boğazlar Sorunu, 19. yüzyıldan itibaren uluslararası ilişkilerde öne çıkmıştır. İşte önemli aşamalar:

• 1841 Londra Boğazlar Sözleşmesi: Osmanlı İmparatorluğu'nun barış zamanında boğazları yabancı savaş gemilerine kapalı tutması kabul edildi, ancak bu, büyük güçlerin müdahalesiyle sınırlandırıldı.
• 1923 Lozan Antlaşması: Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşu sonrasında, boğazların askersizleştirilmesi ve uluslararası bir komisyon tarafından yönetilmesi kararlaştırıldı. Bu, Türkiye'nin egemenlik haklarını kısıtladığı için tartışmalara yol açtı.
• 1936 Montrö Boğazlar Sözleşmesi: Türkiye'nin boğazlar üzerindeki tam kontrolünü sağlayan bu anlaşma, barış ve savaş zamanında geçiş kurallarını belirleyerek sorunu büyük ölçüde çözdü.

Boğazlar Sorunu'nun hem Türkiye hem de uluslararası toplum üzerinde önemli sonuçları olmuştur. Bunlar şu şekilde özetlenebilir:

• Türkiye'nin Egemenliğinin Güçlenmesi: Montrö Sözleşmesi ile Türkiye, boğazlar üzerinde tam kontrol elde ederek ulusal güvenliğini artırdı ve bağımsız bir dış politika izleme imkânı buldu.
• Uluslararası İlişkilerde Dengeler: Boğazların statüsü, Karadeniz'e kıyısı olan devletlerle (özellikle Rusya) ve diğer büyük güçlerle ilişkileri şekillendirdi. Örneğin, Soğuk Savaş döneminde boğazlar, NATO ve Varşova Paktı arasında stratejik bir nokta olarak kaldı.
• Ekonomik ve Ticari Etkiler: Boğazların güvenli ve düzenli işleyişi, uluslararası ticaret rotalarını stabilize etti; petrol ve diğer malların taşınmasında kritik bir rol oynadı.
• Bölgesel Güvenlik: Sorunun çözülmesi, Karadeniz'in askeri olarak istikrarlı kalmasına katkıda bulundu, ancak günümüzde bile Montrö Sözleşmesi'nin uygulanması zaman zaman tartışma konusu olmaktadır (örneğin, Rusya-Ukrayna çatışmaları bağlamında).
• Hukuki ve Diplomatik Prestij: Türkiye, Montrö Sözleşmesi ile uluslararası hukukta saygın bir konum kazanarak, bölgesel anlaşmazlıklarda arabulucu rolü üstlenebildi.

Özetle, Boğazlar Sorunu, tarihsel süreçte Türkiye'nin bağımsızlık mücadelesinin ve uluslararası dengelerin bir yansımasıdır. Montrö Boğazlar Sözleşmesi, bu sorunu büyük ölçüde çözerek günümüzde de geçerliliğini koruyan bir düzenleme olmuştur.